Genel mânâda, Türk edebiyatında siyasi Tanzimat hareketiyle beraber Batılılaşmanın başladığı kabul edilmektedir. Bunda, idarî ıslahatın ve edebî yeniliklerin aynı ad (Tanzimat) altında anılmasının rolü olduğu düşünülmekte ve Batılılaşma hareketlerini Şinasi ile başlatmak genel bir görüş olarak belirmektedir. Şinasi’nin birçok hususta ilk olma özelliğini taşıması bakımından bazı eserleri esas alınmak suretiyle edebiyatta Batılılaşmanın itibarî başlangıcı olarak 1859 yılı kabul edilebilir.
Batılılaşmanın ilk önemli örnekleri olarak Şair evlenmesi adlı eserin yazılmış olması gibi, Batı’dan yapılan manzum ilk şiir tercümesi (Tercüme-i Manzûme) bu yıla rastladığı gibi diğer yenilikler de buna yakın yıllarda yer alır. Yine Şinasi’ye ait, şiirde şeklin ve içeriğin değişmesini gösteren ‘Reşid Paşa’ya Kasideler’ , edebî dilin değişmesinde ve türlere sosyal konuların girmesinde rolü olacak ilk yerli gazete Tercümân-ı Ahvâl’in neşri bu belirtilen dönemin içinde bulunur.
Bütün bu değişiklikler aynı zamanda Osmanlı aydınının Batı’ya açılmasının ve Batı’dan tesadüfî veya şuurlu olarak giren yeniliklerin izlerini taşıdığı için bu devir Tanzimat edebiyatının yanı sıra Avrupaî Türk Edebiyatı, Edebiyat-ı Cedîde, Batı tesirinde Türk Edebiyatı, yeni Türk edebiyatı gibi isimlerle de zikredilmiştir (Okay 1992: 167-168). Türk şiirine Batı tesiri, Divan şiirinin şekil, ihtiva ve kaideler nedeniyle oluşturmuş olduğu direniş sayesinde geç zuhur etmiştir.
Öyle ki; şiirde yenlikçi düşünceye sahip olanlar bile eski tarzı terk edememişler ve asrın sonuna kadar Divan şiirinin etkisi altında kalmışlardır. Bu tespitlerin sahibi Orhan Okay konuyu şu ifadelerle daha da detaylandırmaktadır: “Şinâsi’nin şiirde yeniliği, başlığını kaside koyup mesnevi gibi kafiyelendirmesi bir tarafa, şekilden ziyade muhtevaya aittir.
Eski mazmunları bırakması, sehl-i mümteni gibi yalın, dilin mantığına dayanan sağlam mısralara ulaşması, halk deyimleri ve atasözlerinin, hayvan hikâyelerinin, siyasî ve sosyal kavramların şiire girmesi bunlar arasında sayılabilir. Muhteva bakımından Nâmık Kemal onun takipçisi olmakla beraber ancak Abdülhak Hâmid’in denemelerinden sonra yeni nazım şekillerini tecrübe eder.
Klasik şiirin kalıplarının kırılması ve Avrupaî şekillerin denenmesi asıl Abdülhak Hâmid’le başlar. Disiplinli ve her zaman şuurlu olmamakla beraber Hâmid muhtevada da şekilde de büyük ve cüretli yeniliklerin peşinden koşmuştur. Onu Avrupaî nazım şekilleri, yeni bir şiir dili ve sentaksı ile Servet-i Fünûn şiiri takip eder. Bilhassa divan şiirinde muayyen bir kalıba bağlı müstezad şeklinin hemen her vezinde ve kural dışına çıkan kullanılışı, serbest müstezada ve serbest şiire doğru yapılmış denemelerdir”. Batı orijinli edebî türlerden biri de roman-hikâyedir. Bu tarzın ilk muharriri olarak bilinen Ahmed Midhat Efendi, 1870-1876 yılları arasında on yedi hikaye-roman ortaya koymak suretiyle Türk okuyucusunun belli bir zümresini bu tarza alıştırdığı görülmektedir.
Dile ve tekniğe fazla itina göstermeyen yazar, eski meddah geleneğinden gelen bir üslup kullanarak Şinasi’nin ve Namık Kemal’in makalelerle değindiği bazı sosyal sorunları bu yeni türün içinde vermeye çalışmıştır. Bu dönemin içinde yer alan Şemseddin Sâmi’nin Taaşuk-ı Tal‘at ve Fıtnat adlı eseri halk hikayesine birkaç küçük unsur ilave etmekteyken, Namık Kemal’in İntibah adlı eseri halk hikayesinden Avrupaî tarz romana geçişin ilk örneği olarak kabul edilmektedir.
Bunun dışında Tiyatro da Batlılılaşma döneminin ürünleri arasında Türk edebiyatı içinde yer almaktadır. Bu konuda da Okay’ın ifadeleri şu şekildedir: “Bu tarihten önce meddah, karagöz, ortaoyunu gibi seyirlik oyunlar belli bir yazara ve metne dayanmadığından edebî bir tür olarak tiyatro alanının dışında düşünülmelidir. Bu bakımdan Şinasi’nin Şair Evlenmesi, dili, sahneye koyma tekniği ve entrika bakımından, kendisinden sonra yazılmış pek çok tiyatro eserinden başarılıdır.
Şinasi’den sonra tiyatro Ali Haydar, Nâmık Kemal, Şemseddin Sâmi, Abdülhak Hâmd’in eserleriyle ve daha çok trajedi türünde devam etmiştir. Bunlar Fransız klasik tiyatrosu ile Shakespeare romantizmi arasında büyük değerleri tema olarak alan, diyalog ve tiradlarda teatral olmaya özenen, teknik bakımdan Şinasi’yi aşamayan çalışmalardır” .
Bu bütün edebî hareketlerde, temel olarak ediplerin ve şairlerin siyasi bir profil çizdiğinden bahsetmek kanımızca yanlış olmayacaktır. Bu paralelde Ortaylı’nın ifadeleri dikkat çekicidir: “Türk şairi ve edibi Tanzimat’tan sonra edebiyatta politika yapmaya başladı. Divan şairi, şiirde politika yapmaz, toplumu eleştirmez, yazan da, dinleyen de edebiyatta bir ruhî dinlenme ve tecerrüd yolu arardı.
17. ve 18. yüzyılın adamı devletin politikasını, toplumsal buhranı elbette ki eleştirir, çare gösterirdi, ama edebiyat aracılığıyla değil…” (Ortaylı 2008: 24). Tanzimat aydınının genel çabasına bakıldığında; Batı kültürünün doğru uygulanması noktasında gazete, hikaye, roman, vb. türlerde birtakım öğretilerin yer aldığını söylemek doğru olacaktır .
