Tanzimat ve Tanzimat Dȍnemi Nedir?
Tanzimat dȍnemi, fermanın 3 Kasim 1839 tarihinde (Sultan Abdülmecid döneminde) Hariciye Nazırı Koca Mustafa Reşit Paşa tarafından Gülhane Parkı’nda okunmasıyla bașlamiş olup 22 Kasim 1876 senesine kadar (1nci Meșrutiyete kadar) olan devresine verilen isimdir.
Tanzimat, bir reformdur ve yeniden düzenlemeler demektir, Gülhane Hatt-ı Hümâyûn’u veya Tanzimât-ı Hayriye diye de anılır.
Tanzimat hareketinin bașlayıșı konusunda hemfikir olunmasına rağmen bitiși konusunda farklı iki düșünce hakimdir. Kimi yazarlar I. Meșrutiyetin ilanı (1876) ile diğerleride II. Meșrutiyetin ilanı ile son bulduğunu kabul ederler.
Tanzimat hareketi farklı șekillerde yorumlanmıș olup, tanzimatla batı taklitciliği yapıldığı, batıya ȍzenildiği ve Osmanlı’nın kendi ȍz değerlerinden koparak Avrupa’lılașmaya çalıștığı, bunların yanısıra Mısır meselesi , boğazlar ve Osmanlı’da ki gayrimüslimlerin ayaklanmaları karșısında Avrupa’lı ulusları yanına çekerek onları memnun etme hareketi olarak yorumlanmıștır.
Tanzimat fermanı birtakım hukuki kurallar içersede hiçbir șekilde bir anayasa olarak kabul edilemez. Siyasi nitelikte bir belgedir.
Tanzimat fermanında halka birçok temel hak ve ȍzgürlük tanınmıș , hükümdarın yetkileri kısıtladırılmıș olmasına rağmen bu belge çok dağınık ve karmașık bir șekilde ele alınmıș ve yazılmıștır.
Prof. Dr. Ahmet Cevat Eren’e gȍre bu hareket Osmanlı da meșruti bir idarenin kurulmasına ve Osmanlı’daki gayrimüslimlerle müslümanların birbirlerini anlayıp yaklașmalarına sebeb olmuștur. Osmanlı Ìmparatorluğu kuruluș ve ilerleme devirleri boyunca Avrupa ile devamlı ilișki içinde olmuș , ȍzellikle yükselme devrinde birçok bakımdan Avrupa’yı etkilemiș ve dünya siyasetine yȍn vermiștir. Gerileme , bazı kaynaklara gȍre değișme ve yenileșme dȍneminde ülkede var olan toplumsal sorunların ve toprak kaybının sebebinin halihazırda bulunan kanunlar ve kurulușlar olduğunu dușunerek bunları değiștirme ve Avrupa’dan alma yoluna gitmiștir.Çünkü 16. Asirda bașlayan problemler 18. Asırda dayanılmaz noktaya geldiğinde Avrupa medeniyeti çok ileri bir seviyedeydi, Osmanlı’da devletin birliğini muhafaza etmek ve devamını sağlayabilmek adına bu medeniyetten faydalanmak ihtiyacını duymuștur.
”Lale devri “ ve bu devirde sadece yüzeysel olarak yapılan yeniliklerle batı ile temas III. Selim zamanında Avrupa ülkelerine yollanan elçiler vasıtasıyla dahada gelișmiș ve oradaki gelișmelerden çok etkilenmiștir. III. Selim zamanında Nizam-i Cedid adlı bir ıslahat programı hazırlanmıș, Avrupa’dan uzmanlar getirilerek ȍzellikle orduda yeni duzenlemeler yapılarak yeni bir ordu kurulmasına çalıșılmıștır.
Bu devirde çȍküșün nedeni olarak savașlardaki yenilgiler gȍrüldüğünden daha çok orduyla ilgili düzenlemeler yapılmak istenmiștir. Fakat Avrupa’da yașanan gelișmeler Fransız Ìhtilali ve bunun sonucunda gelișen fikir akımları ve ulusalcılık ve Avrupa uluslarının imparatorluğun bünyesinde yașayan teb’a yı kıșkırtarak isyanlara sebeb olması ve Sırp’ların istiklal davasıyla isyana kalkıșmaları Osmanli bașkentinde ulema yeniçeri ve halkin padișaha ve Nizam-ı Cedide cephe almasıyla bu hareket bașlamadan bitmiștir.
Kabakcı Mustafa Pașa isyanı ve III. Selim’in hal’i ile bașlayan kargașa dȍnemi güçlü ayanlardan olan Alemdar Mustafa Pasanin Istanbul’a gelmesi ve II.Mahmut’un tahta geçmesiyle sonuçlanmıștır. Sadrazam olan Alemda Mustafa Pașa zamanında Ayanlar ile padișah arasında Sened-i Ittifak adı verilen bir sȍzleșme imzalandı. Bu Osmanlı tarihinde bir ilktir. Bu belgeyle padișahın yetkileri Ayanlar karșısında kısıtlanmıș oluyordu. 1808 yılında çıkan isyan sonucunda Alemdar Mustafa Pașa’nın hayatını kaybetmesiyle bu belge tamamen hükümsüz kalmıștır.
Tanzimatın hazırlıkları II. Mahmut zamanlarına rastlar. Bu padișahın zamanında Osmanlı Imparatorluğu çeșitli iç ve dıș sorunlarla boğușmasına ve islahata karșı olan muhalefete rağmen, ȍzellikle Viyana kongresinde Osmanlı devletinin ortadan kaldırılmasını isteyen “șark meselesi” kararlarından sonra, Mahmut II Islahat yapmak zorunda olduğunu biliyordu. Yapılan bu ıslahat bir plan ve programa dayanmıyordu.Vak’a-i Hayriye adı verilen ve yeniçeri ocağının kaldırılmasından sonra devlet idaresinde birtakım duzenlemeleri içeren kararları kabul etti. Divan’i Humayun’a geniș yetkiler verdi.
Bugünkü bakanlar kurulu niteliğindeki Meclis-i Vukela nın temelleri bu padișah zamanında atıldı. Fakat padișahin 1 Temmuz 1839’da ȍlümünden sonra Abdülmecit tahta çıktı. O sırada Hariciye Nazırı olan Mustafa Reşit Paşa Avrupa’da bulunuyordu ve batı uygarlığına hayran bir devlet adamıydı, Ìstanbul’a dȍndü ve dȍrt ay kadar bir hazırlıktan sonra padişahı ikna ederek Tanzimat fermanının yayınlanmasını sağladı.
Ferman ȍnce Takvim-i Vekayi de yayınlanmıș ve sancak merkezleriyle șehrin büyük meydanlarında halkın ileri gelenleriyle halkın ȍnünde büyük merasimlerle anlatılması emredilmiștir. Bu reformlara uymayanların cezalandırılacağı ilan edilmiștir.
Aşağıda orijinali ve yeni Türkçeye çevrilmiş olan yaklaşık üç sayfa olan fermanda, Osmanlı devletinin bir gerileme döneminde olduğu, fakat yapılacak
yeniliklerle ve çıkarılacak kanunlarla bu durumdan kurtulunacağı ve yeniden yükseliş dȍnemine geçilecegi belirtilmiștir. Ìçerik olarak Tanzimat, Osmanlı’ da siyasi, idari, iktisadi ve sosyal hayatında tümüyle değișimi ve yeniden yapılanmayı ifade eder. Kelime olarak Tanzimat, düzenleme, nizamlama veya yapılanma anlamına gelmektedir.
Tanzimatın ilanı büyük tartıșmalara yol açmıștır. Bazılari bunu bir anayasaya benzetmis fakat diğerleri karșı çıkmıștır. Halbuki kapsamı daha çok hükümet programına benzemektedir. Bu ferman bir kanun degil Avrupa da da gȍrülen Charte diye adlandırılan halka verilmiș imtiyazlardır.
Fermanın yayınlanmasının asıl nedenleri arasında en ȍnemlisi Avrupa dan destek almaktır. Bu sebepler arasinda Osmanlı daki bașıbozukluğun, giderilmesi, halkın devlete güveninin sağlanması, parçalanmanın engellenmesi, Gayrimüslim lerin devletin yanında olmasını sağlamaktir.
Bu fermanla birlikte padișahların yetkileri meclislere ya da yetkili kișilere devredilmiștir. Buradaki amaç, yȍnetimi bürokrasiye devretmek ve merkezi yȍnetime geçmektir. Fermanla halka verilen sözlerin tamamının yerine getirilememesine rağmen yinede bu ferman, çağdașlașmaya ve cumhuriyete yȍnelmeye önayak olmuștur. Tanzimat Fermanın padişahın tek taraflı iradesiyle dayatilmasindan dolayi halk tarafından pek de anlaşılmamıștır. Fakat bu dönem Osmanlının ilk aydın kadrosunu yetiştirmiștir.
Sened-i Ìttifak, Tanzimat ve Islahat fermanları , I. ve II Meșrutiyetin ilan edilmesini ve cumhuriyete kadar devam eden anayasal demokratikleșlenin yolunu açmıștır.
