Şehzâde Mahmud’un Doğumu, Gençliği Şehzâde Mahmud, Birinci Abdülhamîd ile Nakş-ı Dil’in oğlu olarak 20 Temmuz 1785 günü Topkapı Sarayı’nda doğdu.
Sultân Abdülhamîd’in son doğan şehzâdesidir. 4. velîahd yâni tahtın 4. adayı olarak doğdu ve 3 aylıkken gene bebek yaşta bir ağabeyinin ölümü üzerine 3. velîahdliğe yükseldi.
Babası Sultân Birinci Abdülhamîd’in ölümünde 4 yaşını doldurmamıştı ve bu ölümle 4 yaşına gelmeden 2. velîahdliğe yükseldi. Kendisinden 23 yıl, 6 ay, 27 gün büyük olan amca oğlu Üçüncü Selim’in 18 yıl, 1 ay, 19 gün süren bütün saltanatı boyunca 2. velîahd olarak kaldı.
I. Velîahd ise, kendisinden 6 yaş büyük olan ağabeyi Sultân Mustafa idi. Şehzâde Sultân Mahmud’un şahsiyeti, Üçüncü Selim’in 18 yıllık saltanatı sırasında oluştu. Bu müddet içinde eğitim ve öğretim gördü. Bilindiği gibi Üçüncü Selim, 1595’te ölen Üçüncü Murad’dan beri gelen padişahlar arasında en yüksek tahsillisi, en geniş kültürlüsü olarak 1789’da tahta çıktı.
Tahta çıktığı günden tam 3 ay, 7 gün sonra Büyük Fransız İhtilâli (14.7.1789) başlamıştır. Aydın, reformist, enerjik Üçüncü Selim erkek olarak iktidarlı, fakat kısırdır. 16 cariye ile evlenmiş, hiç bir çocuğu olmamıştır. Geleneksel olarak monarşilerde, velîahd, hükümdarın öz oğlu olmadığı takdirde, hükümdar-velîahd ilişkileri soğuktur.
Üçüncü Selim’in velîahdı Şehzâde Sultân Mustafa, onun amcasının (babasının küçük kardeşinin) büyük oğlu idi. Oğlu değil, kardeşi ve yeğeni bile değildi. Üstelik Şehzâde Mustafa mağrur, durgun, karizmadan mahrum bir prensti. Sultân Selim, velîahdine çok iyi muamele etti, fakat onu sevemedi. Sultân Mustafa da amca oğlu Sultân Selim’i hiç sevememiş, hattâ anlayamamıştır. Muhtemelen çocuk yaşta iken bile Sultân Selim’in radikal reformlarını kavrayamamış, geleneksel düzeni yıkacağından endişe etmiştir.
Üçüncü Selim, hiç sevmediği amca oğluna iyi davranmaya şu bakımdan da vicdanen borçlu idi: Şehzâde Mustafa’nın babası Birinci Abdülhamîd, Sultân Selim velîahd iken reformcu sadrâzam Halil Hamîd Paşa’nın komplosunda onunla işbirliği yapıp amcasını tahttan indirmek, yerine çıkmak istemişti. Osmanlı tarihinin önemli iç olaylarından biridir. Meşrû bir imparatoru, Osmanlı hâkan-halîfesi’ni, üstelik hiç bir sebep olmaksızın, sadece radikal reformcu olmayıp ılımlı reformcu (yâni inkılâpçı değil ilerici) oldu- ğu için tahttan indirmeye teşebbüsün cezası tektir. Birinci Abdülhamîd, bu cezayı sadrâzamı hakkında uyguladı, yeğeni olan velîahd Sultân Selim için uygulamadı.
Onun için de uygulasaydı yerine yeğeni değil, doğrudan doğruya oğlu geçecekti. Ancak merhametli, sorumluluk duygusuna sahip, Allah’tan korkan bir adamdı. Sultân Selim, amcasının hakkındaki bu davranışını hayatının sonuna kadar unutmadı ve onun oğlu olan Sultân Mustafa’nın âdeta kendi icraatını beğenmez tutumuna sabretti. Üçüncü Selim’in, velîahd Şehzâde Sultân Mustafa’nın ayrı anneden kardeşi olan 2. velîahd Şehzâde Sultân Mahmud’a karşı tutumu ise, bambaşka oldu.
Kendi çocuğu olmayacağını anladıktan sonra, 24 yaş küçüğü olan ve tahta geçtiği zaman 4 yaşından küçük bulunan Şehzâde Mahmud’u oğlu gibi kabûl etti. Tamamen evlâd muamelesi yaptı. Üstelik Şehzâde Mahmud, ağabeyi Mustafa’nın aksine sevimli, karizmatik, yakışıklı, olağanüstü zeki ve kavrayışlı, esprisi olan, mizahtan hoşlanan, tenkitlere kulağı açık bir çocuktu. 4 yaşında kaybettiği babasını zamanla unuttu. Üçüncü Selim’i iç dünyasında babası olarak kabûl etmeye başladı. Pâdişâh ve 2. velîahdi olan kuzeni, fevkalâde kaynaştılar. Velîahdinin eğitimi ile rutin şehzâde öğrenimi dışında hiç uğraşmayan Sultân Üçüncü Selim, 2. velîahdinin eğitim ve öğrenimi ile çok yakından ilgilendi. Mutlak monarşilerde iktidarın dışında kalanlar, muhalifler, memnuniyetsizler, hükümdârın değil, velîahdin çevresinde birikir ve çöreklenirler. Bu durumda velîahd, ister istemez muhalefet lideri hâline gelir ve hükümdarla arası açıldıkça açılır. Sultân Selim’in şehzâdesi olmadığı için, Hânedân’ın kendisinden başka iki erkek üyesi, imparatorluk prensi olan iki amca-zâdesi, Sultân Mustafa ve Sultân Mahmud, şehzâdelere uygulanan kafes sisteminin sert disiplininden uzak kaldılar.
Zaten Sultân Selim mutlak bir monarşide olabildiği nisbette liberal bir hükümdardı. İki şehzâdeyi sıkmadıktan başka, onlar hastalanır, sıkılır, ölürler ve Osmanoğulları denen azametli hânedân tarihe karışır endişesi içindeydi (bu endişesini açıkça söylemiştir). Sultân Mahmud, Üçüncü Selim gibi, 16. asır şehzâdelerine epey yakın düzeyde bir öğrenim gördü. Lalası Anber Mehmed Ağa, 1808’de tahta çıkınca hazînedâr, dârüssaâde ağası (1813-5) oldu, Şam’da oturdu, 1823’te şeyhu’l-Harem olup 1827’den sonra Şam’da öldü.
Sonraki lalası Mehmed Bey, Seferli Odası kethudâsı idi. Sultân Mahmud tahta çıkınca silâhdâr-ı şehryârî olup 4 ay sonra Kıbrıs’a sürüldü, 1820’de orada öldü. Vezirlerden Boşnak Receb Paşa’nın (1698?-1768) küçük oğludur. Son baş lalası Tayyâr Efendi (1733-1834, Târîh-i Enderûn, III, 405-6), 101 yaşında öldü. Oğlu 5 ciltlik Enderûn tarihinin yazarı Ahmed Atâ Bey’dir. Sultân Mahmud’un sülüs, nesih ve celî icâzetleri aldığı hat hocaları Kebeci-zâde Mehmed Vasfî Efendi (ölm. 1832, Son Hattatlar, 447 v.dd.) ve Kazasker Mustafa Râkım Efendi’dir. (1758-1826, Son Hattatlar, 269 v.dd.). Tanbûr ve ney ile musikiyi bizzât Sultân Selim’den öğrendi ki, padişahça ne kadar sevildiğini gösterir.
Sonradan padişah olunca, Kazasker Tosyalı Mustafa İzzet Efendi’den ney’ini ilerletti. İlk sazı tanburdur. Fakat Üçüncü Selim, Sultân Mahmud’un asıl -tabir caizse- siyâsî ilimler ve politika hocasıdır. Şehzâdeliğinde Adlî mahlasını alarak bu isimle şiir yazdı. “Sultân Mahmûd-ı Adlî” denmesi mahlası sebebiyledir. Şâir, bestekâr, tanbûrî, neyzen, hânende, büyük hattat olan Sultân Mahmud, Mevlevî ve Nakşbendî idi. Arapça ve Farsçaya vâkıftı ve padişahlığında konuşulanı anlayacak, fakat kendisi konuşamayacak derecede Fransızca öğrendi. İyi öğrenemediği bu Batı dilini büyük oğlu Sultân Abdülmecîd’e çok iyi öğreterek öldü.
