Yazar Şair Bestekar Leyla Saz Kimdir? Hayatı, Eserleri, Sanatı

Anı yazarı

Leyla Hanım adıyla da tanınan Leyla Saz anılarında, 4 yaşından 11 yaşına kadar, 1853 ve 1860 yılları arasında Sultan Abdülmecid ve Verd-i Cinan Kadın Efendi’nin kızı olan Münire Sultan’ın nedimesi olarak Çırağan Sarayı’nda yaşarken yaptığı gözlemlerini ve yaşamının diğer evrelerindeki deneyimleri anlatır.

Harem ve Saray Adatı Kadimesi adını verdiği bu kitabın birinci bölümü, Çırağan Sarayı’ndaki sosyal yaşamı çeşitli açılardan tanımlayan konulara ayrılmıştır: Sarayın döşeniş şekli, saraydaki dans ve müzik dersleri ve şehzadelerin eğitimlerinin içeriği, eğlenceler, yemekler, sultanların düğünleri, sarayda Ramazan ayı ve bayram kutlamaları adetleri ve sarayda yaşayanlar için kurulmuş sağlık sistemi gibi konular hakkındaki detaylı bilgileri içerir.

İkinci bölüm, Leyla Saz’ın tanık olduğu Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemi olan 1800’lü yıllardaki kadın giyim ve modası, İstanbul’un eski gezi yerlerinden kadınların nasıl yararlandığı, evlenme gelenek ve görenekleri, gelin-kaynana ilişkileri ve kadınlarla ilgili özdeyişlerin de dahil edildiği sosyal ilişkilerle ilgili etnolojik bilgileri içerir.

Leyla Saz, anılar kitabının son bölümünü, önce babasının ve daha sonra kocasının görevleri dolayısıyla uzun süre kalmış olduğu Girit ve Prizren kentlerindeki sosyal yaşam ve siyasi olaylar hakkındaki incelemelerine ayırmıştır.

Leyla Saz, Harem ve Saray Adatı Kadimesi adlı anı kitabını İstanbul’un işgal yılları olan 1920-1921 yılları arasında, Harem-i Hümayun ve Sultan Sarayları başlığını vererek önce Vakit Gazetesi’nde, daha sonra da 1925’de Le Harem Impérial et les Sultanes au XIXe siècle adıyla Fransızca olarak Paris’te yayımlamıştır.

Leyla Saz’ın ölümünden sonra, kitabın adı tekrar değiştirilmiş ve Haremin İçyüzü ismiyle 1974 yılında yeniden basılmıştır.

Leyla Saz’ın anılarının, bestelerinin ve şiirlerinin çoğu Bostancı’daki köşkü yandığı zaman kaybolmuştur. Leyla Saz’ın yayımladığı anıları, yangından sonra tekrar yazdıklarıdır.

Yandı köşküm pılım pırtım bucağım
Söndü hiç tütmemek üzre ocağım
Heder oldu çekilen bunca emek
Ne evim kaldı, ne bahçem, ne çiçek
Ne sazım kaldı, ne nağmem, ne nota
Ne masam kaldı, ne minder, ne oda
Ne kalem kaldı, ne defter, ne kitap
Her ne yazdımsa bütün oldu yebab
Bir ağızdan ederek hep feryad
Elbet etmişler idi istimdat
Yandı mahvoldu bütün asarım
Varmış oğlumda biraz eşarım
(…)
Yapılsa ev alınır hepsi yine
Konmaz asar-ı güzidem yerine
Başka hepsindeki his, vak’a, hayal
Şimdi tekrarı ise emr-i muhal
(…)
Aradım, topladım ettim itmam
Bende mevcut idi mevcut makam
Deyiverdim hem bu imiş hükm-i kader
Gam da elbet ömrüm gibi elbet geçer.

Leyla Saz, çağdaşı Şair Nigâr ile birlikte Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk Müslüman kadın anı yazarıdır. Şair Nigâr, 25 yaşından ölümüne kadar yazmayı sürdürdüğü anılarının, ancak ölümünden elli yıl sonra yayımlanmasına izin vermiştir. Şair Nigâr’ın anılarından derlenmiş bir seçme 1959’da, ölümünden kırkbir yıl sonra, oğulları tarafından Hayatımın Hikayesi adıyla yayımlanmıştır. Leyla Saz ise anılarını yaşarken, kendi yayımlamıştır.

Leyla Saz, 1934’te Soyadı Kanunu’nun çıkmasından sonra “Saz” soyadını almıştır. Bu soyadını almasının nedenini ise, “kendimi bildim bileli günüm müziksiz geçmedi” ifadesiyle açıklamıştır.

Şair Leyla Saz

Leyla Saz’ın şiirlerine ilk kez yer veren yayın organı, 1887 yılında yayın hayatına başlayan Mürüvvet adlı kadın dergisidir.
(Serpil Çakır, Osmanlı Kadın Hareketi, İstanbul 2011, ss. 66-67.)

Orijinal metin:
Kıl meclisi âmâde ne derlerse desinler
İç dilber ile bâde ne derlerse desinler.
…
lemde nedir farkı bana medh ile zemmin
Sağ olsun ahibbâ da ne derlerse desinler.

Günümüz Türkçesi ile:
Aldırma buluş sevdiğinle,
Çıkar keyfini birlikteliğin, ne derlerse desinler.
…
Övgüye de, yergiye aldırmam
Dostların canı sağ olsun, ne derlerse desinler.
(Günümüz Türkçesine serbest aktarım Meral Akkent)

Leyla Saz şiirlerini topladığı Solmuş Çiçekler adlı şiir kitabı 1928 yılında dostu Abdülhak Hamit’in önsözüyle eski Türkçe harflerle yayımlamıştır. Aynı kitap daha sonra 1996 yılında oğlu Yusuf Razi Bel tarafından Leyla Saz’ın fotoğrafları ve elyazısı örnekleriyle zenginleştirilerek Latin alfabesine aktarılarak tekrar basılmıştır.

Yazar Leyla Saz

Leyla Saz, 1895’ten 1908’e kadar 612 sayıyla en uzun süreli çıkan bir kadın dergisi olan Hanımlara Mahsus Gazete’nin yazı kadrosunda aktif rol almıştır.

Hanımlara Mahsus Gazete, dönemin diğer kadın yazarları yanında Şair Nigâr’ın eserlerinin de tanınmasında rol oynamış ve bu dergi bünyesinde Hanımlara Mahsus Gazete Kütüphanesi kurularak aralarında Şair Nigâr’ın da bulunduğu Makbule Hanım, Fatma Aliye Hanım, Fatma Fahrünnisa’nın kitaplarının basımı ve satışı yapılmıştır.
(Serpil Çakır, Osmanlı Kadın Hareketi, İstanbul 2011, ss. 66-72.)

Besteci Leyla Saz

Leyla Saz çeşitli makam ve usullerde iki yüz kadar şarkı bestelemiştir. Bestelerinin bir kısmı konağındaki yangın nedeniyle kaybolmuştur. Günümüze ulaşan eserlerinin sayısı 52’dir.

Leyla Saz bestelerinin sözlerinin çoğunu kendisi yazmıştır. Diğer bestelerinde ise dostları Süleyman Nazif, Recaizade Mahmud Ekrem Bey, Yaşar Şadi, Nabi-zade Nazım, Samih Rıfat, Arif Hikmet Bey ve Şair Nigar Hanım’ın şiirlerini kullanmıştır.

Leyla Saz’ın besteleri (Seçki)

• Bestenigar-Neşvem emelim sen iken ey necm i ziyadar
• Hicaz-Acap hali dili pur ızdıraba aşina yok mu
• Hicaz-Bilirim kalbini cana bilerek aldanırım
• Hicaz-Esirindir benim gönlüm
• Hicaz-Ey nazlı dilber gönlünde gittim bilmemki nittim
• Hicaz-Haberin yok mu senin ey dilizar
• Hicaz-Yaslı gittim şen geldim
• Hicaz-Zevki sevda duymadın aşık perestar olmadın
• Hicazkar-Ey bağı canım suseni
• Hicazkar-Hasretle sine çak garibü mukedderim
• Hicazkar-Nerdesin acep gamla bıraktın beni
• Hicazkar-Neşide i zafer marşı
• Hüseyni-A kız uyanıkmısın
• Hüzzam-Ağlayıp da dil harab etme beni
• Hüzzam-Duymasin kimse yine kalbi olan feryadımı
• Hüzzam-Ey nahl i vefa gül bin arayış ı canım
• Hüzzam-Ey sabahı anın
• Hüzzam-Harab ı intizar oldu aman gel
• Karcığar-Yürü hey bi vefa hercai güzel
• Kürdilihicazkar-Çeşmani göstererek gözüm yaşıın dindir
• Kürdilihicazkar-Nazarin fikrime nur efsandir
• Mahur-Bir gece şu bahçeden bir ses getirmişti saba
• Mahur-Etmedin asla terahhum pek çok üzdün canımı
• Müstear-Gönül ölmedinse uyan
• Neveseer-Sen anamızsın vatan
• Neveser-Sen bir bebeksin nazlı çiçeksin
• Nihavend-Narı aşkın sine i mecruhumu suzan eder
• Rast-Benzer mi maha vechi münirin
• Rast-Firakınla perişan oldu halim
• Rast-Meyi aşka gönül peymane olsun
• Sultaniyegah-Dilberim terk i sebata
• Suzidil-Asuman ağlar hem inler giryebar oldukça ben
• Suzidil-Bu gönül sevmeyecek gayri dedimde kandım
• Suzidil-Durmadan aylar gecer yıllar geçer gelmez sesin
• Suzidil-Mani oluyor takrire hicabım
• Suzidil-Sevdim seni sevmek ne demek anlamadın sen
• Suzinak-Munis nazarından dokulen vade inandım
• Suzinak-Sen nazenin ey dil pesendim
• Şedaraban-Ben sana hasreylemişim ömrümü
• Şehnaz-Dayayıp dest i hünemendine sevdalı serin
• Şevkefza-Semayı hüsnü ansın sen
• Şevkefza-Yar gelsin versin ol peymenemi

Leyla Saz ve Edebiyat Salonu

“Leyla Hanım’ın evi bir sanat evi gibiydi. Dönemin edebiyatçı ve sanatçıları, musikişinasları her Perşembe günü toplanırlar, akademik sohbetler yaparlardı. Her toplantının sonunda musiki icra edilirdi. Hafız Aşir Efendi, Hafız Osman Efendi gibi şöhretli ses sanatkarları sık sık konağa gelirlerdi. Bu toplantılarda Leyla Hanım bazen piyano, bazen armonika çalardı.” (Nazmi Özalp, Türk Musikisi Tarihi, Ankara, 2000, s. 223)

Leyla Saz’ın tüm yayınları

Şaire-i Elhan-Aşina Leyla Hanımefendi’nin Külliyat-ı Musikiyesi, Osmanlıca nota 1. cüz, Matbaa-i Amire, İstanbul, 1923.

Le Harem impérial et les sultanes au XIXe siècle, adaptés au français par son fils Youssouf Razi, préf. de Claude Farrère, Calman-Lévy, Paris, 1925.

Solmuş Çiçekler, İstanbul, 1928, yeniden basım 1996, Peva Yayınları, İstanbul.

Leylâ Saz, Harem’in içyüzü, Düzenleyen Sadi Borak, İstanbul, Milliyet Yayınları, 1974. (Fransızca’dan Türkçe’ye çevrilmiştir.)

The imperial harem of the sultans: daily life at the Çırağan Palace during the 19th century: memoirs of Leyla (Saz) Hanımefendi, İstanbul, 1994. (Fransızca’dan İngilizce’ye çevrilmiştir.)

Anılar: 19. Yüzyılda Saray Haremi, İstanbul, Cumhuriyet Kitapları, 2000.

Youssouf Razi, Sophie Basch (ed.), Le harem impérial et les sultanes au XIXe siècle, Bruxelles, Editions Complexe, 2000.

The imperial harem of the sultans: daily life at the Çırağan Palace during the 19th century: memoirs of Leyla (Saz) Hanımefendi, İstanbul, Hil Yayın, 2001.

José J. de Olañeta (ed.), El harén imperial y las sultanas en el siglo XIX : memorias de una dama de la corte otomana, Palma de Mallorca, 2003.

Sultan 2. Abdülhamid (1876-1909), sadece kadınlara verilen Şefkat Nişanı ile Leyla Saz’ı ödüllendirmiştir.

Leyla Saz özel eğitim almıştır.

• Rumca ve Fransızca öğretmeni:Elizabet Kantaksaki
• Türk müziği öğretmenleri:Medenî Aziz Efendi (besteci, edebiyatçı, tambur, lavta, piyano öğretmeni), Asdik Ağa (Asadur Hamamcıyan, besteci)
• Batı müziği öğretmeni:Nikoğos Ağa (Nikogos Taşçıyan, besteci ve tambur öğretmeni)
• Piyano öğretmeni:Therese Roma (aynı zamanda I. Abdülmecid’in kızı Münire Sultan’ın da piyano öğretmenidir.)
• Edebiyat öğretmenleri:Giritli Kutbi Efendi, Giritli Fatinefendi-zade Sadık Efendi

Yaşadığı zamanın müzisyenlerini çalışmalarında özendirdi ve destekledi.

• Annesi:Nefise Hanım
• Babası:İsmail Paşa (doktor, vali, Sağlık Bakanı)
• Babaannesi:Kibele Rododanaki
• Annesinin babası:Tatar Küçük Abdurrahman Bey
• Kızları:Feride Ayni, Nefise Nezihe Neyzi
• Damatları:Mehmet Ali Ayni, Muzaffer Neyzi
• Oğulları:Yusuf Razi Bel (mühendis), Vedat Tek (mimar)
• Torun:Ali Halim Neyzi
• Torun çocuğu:Leyla Neyzi (antropolog)
• Evlilik:Giritli Selim Sırrı Paşa (şair, hattat, siyasetçi)
• Dostları:Münire Hanım (I. Abdülmecid’in kızı), Münif Paşa (Eğitim Bakanı), Ahmet Mithat (yazar, gazeteci, yayıncı), Abdülhak Hamid Tarhan (şair, oyun yazarı), Cenab Şahabbettin (şair, yazar) Faik Ali Ozansoy (şair), Mihrinissa (şair), Fahriye Atif (şair), Fatma Aliye (yazar, romancı), Emine Seniye (yazar, kadın hakları aktivisti, Fatma Aliye’nin kız kardeşi), Süleyman Nazif (şair, yazar, politikacı), Recaizade Mahmud Ekrem (şair, yazar), Yaşar Şadi (besteci), Nabi-zade Nazım (şair, romancı, yazar), Samih Rıfat (şair, dil bilimci), Arif Hikmet Bey (şair, Kadı, 105. Osmanlı Şeyhülislamı), Şair Nigâr Hanım (şair, besteci, anı yazarı)

Besteleriyle CD’ler

Kadın Bestecilerimiz / Turkish Woman Composers, CD , Cemre Müzik, İstanbul, 1998.

Osmanlı Mozaiği: Kadın Bestekârlar 1 & 2 (Women Composers) , CD Sony Music, İstanbul, 2001.

Osmanlı Marşları/ The Ottoman Military Music, Kalan Müzik CD , İstanbul (tarihsiz).

Nesrin Tağızade-Karaca, “Cumhuriyet Öncesi Türk Kadınının Düşünce ve Sanat Birikiminde buluşan İki İsim”, İnönü Üniversitesi Sanat ve Tasarım Dergisi, Özel Sayı, C.2, Malatya, 2011, ss.845-854, http://iys.inonu.edu.tr/webpanel/dosyalar/988/file/edebiyat.pdf

Aylin Şengün Taşçı, “Modernleşme sürecinde öncü bir figür olarak bir kadın bestekar: Leyla Saz”, aylinsengun.blogspot.de, 29.9. 2010, http://aylinsengun.blogspot.de/search?updated-min=2010-01-01T00:00:00-08:00&updated-max=2011-01-01T00:00:00-08:00&max-results=1

Serkan Alkan İspirli, “Osmanlı kadınının şiiri”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, V.2/4, 2007,

Nüket Esen, “Leyla Saz’la bir motor gezisi”, Radikal Kitap, 22.7.2005,

Ali H. Neyzi, Lara Feneri: Çakıp Sönen Anılar, İş Kültür Yayınları, 3 kitap, 2003, 2004, 2005

Kathryn Woodart, “Music in the Imperial Harem and the life of Ottoman composer Leyla Saz” (1850-1936), IAWM Journal, 2004,

Nazmi Özalp, Türk Musikisi Tarihi, Ankara, 2000.

Nezih H. Neyzi, Kızıltoprak Stories, İstanbul, Peva Publications, 2000.

Turhan Taşan, Kadın Besteciler, İstanbul, 2000, ss.109 –112.

Börte Sagaster, “Memoirenliteratur türkischer Frauen im Umbruch vom Osmanischen Reich zur Türkischen Republik: Das Beispiel Leyla Saz”, in: Dietrich Reetz und Heike Liebau (Hg.): Globale Prozesse und Akteure des Wandels: Quellen und Methoden ihrer Untersuchung. Ein Werkstattgespräch, Berlin, 1997 (Arbeitshefte Zentrum Moderner Orient Nr. 14), S. 119-128.

Cemal A. Kalyoncu, “Kızıltoprak’ta Bir Köşk ve Onun Renkli Sakini”,

Kaynakça

Leyla Saz tanıtım sayfasında yararlanılan kaynaklar

• Bkz. Hakkında Yazılanlar maddesi
• Serpil Çakır, Osmanlı Kadın Hareketi, İstanbul 2011
• Nazmi Özalp, Türk Musikisi Tarihi, Ankara, 2000, s. 223
• Turhan Taşan, Kadın Besteciler, İstanbul, 2000, ss.109 –112.
• “Leyla Saz”, Esendere Kültür Sanat Derneği internet sitesi, Leyla Saz tanıtım sayfasındaki görseller için kaynaklar

• “The Imperial Harem Of The Sultans” kitap kapağı için kaynak site.
• Leyla Saz’ın mezar taşı fotoğrafı için kaynak site.
• Kadın Eserleri Kütüphanesi ve Bilgi Merkezi, İstanbul