Osmanlı Devleti – Sarayı Müzikleri Batı Nota Yazım (Notasyon) Metodlarına Geçiş
Osmanlı’da saray ve çevresinin Batı’ya karşı olan hayranlığı 16. yüzyılla başlar. Savaşlar esnasında alınan esirlerin arasında müzisyenlerin de bulunması, Osmanlı’nın Batı müziğine karşı ilgisini artırmıştır. Esir müzisyenler saraya alınıp, çalışmalarını burada özellikle geleneksel sanat müziği üzerinde yapmaları doğrultusunda zorlanmışlardır. Saray çevresinin düşüncesine göre, bu şekilde geleneksel sanat müziği Batı karşısındaki itibarını yükseltebilecekti. Oysa, tek sesli müzik döneminin Batı’da çoktan etkinliğini yitirmiş oluşu bir gerçeklik olarak duruyordu. Osmanlı’da müzik üzerinde etkili ve yaygın bir çalışma yapılamamış oluşu, Osmanlı için bu durum ancak 19. yüzyıl sonlarında, Batı müziği-Osmanlı müziği ikilemini doğurmaktan başka bir işe yaramayacaktır.
Osmanlı’da nota derlemelerinin ortaya çıkışı 17. yüzyıla rastlar. Osmanlı’daki nota yazımı, harf notası sistemini kapsamaktadır. Bu sistem, sanıldığı gibi Osmanlı müzikçilerine özgü bir yaratım değil, Araplar’ın Yunanlılar’dan aldığı ve 9. yy ile 10. yy’lardan başlayarak kendi anlayışlarına göre şekillendirdikleri bir nota yazım türüdür. Arap harf notası, sistemci okulunun kurucusu Safiyüddin Abdu’l-Mü’Min’El-Urmevi sayesinde bu nota yazım sistemi yaygınlaşmış, oradan da Osmanlı’ya geçmiştir. Safiyüddin’in sistemi “ebced” nota yazımıdır.
Osmanlı tarafından kullanılan bu ilk nota yazımında, her Arap harfinin sayısal bir değeri bulunmaktadır. İşte bu sayısal değerlere verilen addır ebced. Bu sistem, ebced, hevez, huddi ve kelemen diye sıralanan Arap harflerinin ayrı bir sesi karşılama esasına dayanır. Seslerin ne kadar süre çalınacağı ise harflerin altına konan sayıların değeriyle belirlenmektedir. Bu notalamada dizinin tamamındaki 36 perde için 12 harf kullanılmıştır. Sistem soldan sağa doğru yazılır ve okunur.
Osmanlı sarayında icra edilen müziğin yazıya geçirilme düşüncesi, 17. yüzyılla birlikte daha da yoğunlaşır. Ebced sisteminden tam anlamıyla istediğini bulamayan saray müzikçileri, bu sefer Ali Ufki nota yazım sistemine yönelirler.
Kimi müzik araştırmacıları Ali Ufki‘nin Türk olduğunda ısrar etmektedirler, oysa Ali Ufki adıyla anılan kişi esasen Lehli bir müzisyen olup, adı Alberto Boboviç Bobowski ya da Leo-Politano Babowski‘dir. IV. Mehmed tarafından saraya alınmıştır.
Lehçe dışında Fransızca, Almanca ve Latince dillerini de iyi konuştuğu bilinmektedir. Latince müzik üzerine kitapları bulunmaktadır. Ayrıca, Mecmua-i Saz-ü Söz (1650) adlı eserin de yazarıdır.
Bu nota yazım sisteminde sağdan sola doğru giden, bir Batı notası benzeri sistem oluşturulmuştur. Notalar, dizeğin birinci çizgisine “cim” sözcüğünü karşılayan “C” harfi konulmak şartıyla yazılır. Üç adet bemol (önüne geldiği sesi pesleştirir) işareti kullanılmıştır. Özel bir netürel (önüne geldiği sesi eski haline dönüştürür) işareti kullanılmadığından ötürü diyez (önüne geldiği sesi yarım ses inceltir) sesler eski halini alsın diye yine bemol işareti kullanılmıştır.
17. yüzyılın sonuna doğru bu sistemden de vazgeçilip, Kantemiroğlu nota yazım sistemine geçilir. Aslında bu sistem hiç de yeni değildir, harf notasının, yalnızca yeniden canlandırılma isteğinin sonucudur. Sistemi gündeme getiren kişinin ikinci ismi Kantemiroğlu değil Dimitrie Cantemir’dir. Romanya’nın Yaş şehrinde 1673 yılında doğmuştur. Romence dışında Arapça, Farsça, Slovence, Yunanca, Rusça, Almanca ve Fransızca dillerini bilir. Cantemir, II. Ahmed tahta geçince saraya alınmıştır. Öğretmenleri Rum Tanburi Anjelik ve Ahmet Çelebi’dir. 1710’da Boğdan Beyi olmuş, 1711’deki Prut Sefiri esnasında Çar Büyük Petro tarafından geçmiş, daha sonra da Çar’ın himayesinde senatör olmuştur. 1727’de Harbov’da ölmüştür.
Dimitrie Cantemir’in nota yazım sistemi sağdan sola doğru yazılır ve okunur. Arap harflerinin altlarına, belirttikleri seslerin uzama sürelerini gösteren rakamlar konulduğundan, bu sistemde, herhangi bir karşıklığa yol açmamak için diğer sistemlerden ayrı olarak harflerin noktalama sistemi kullanılmamıştır. Ezginin başına, makama ve usüle ilişkin bilgiler yazılır. Ayrıca haneler ve ekler (zey) sağ tarafta satırbaşında yazıyla gösterilir. Ezginin bitmiş oluşu hitam (son) yazısıyla karşılaşıldığında anlaşılır. Ezgilerin nasıl çalınacağına ilişkin şöyle bir yöntem izlenir: Ağır bir ezgi için vezn-i kebir (andante), orta derece hızla çalınacak ezgi için vezn-i sagir (moderato) ve sürekli hızlı çalınacak ezgiler için de venz-i asgarus sagir (allegro) diye baş tarafa yazılır.
18. yüzyılın son yıllarında Osman Dede’nin torunu Yenikapı Mevlevihanesi Şeyhi Nasır Abdülbaki Dede (1765-1821) harf notasına olan ilgiyi biraz daha canlandırmayı başarmıştır.
19. yüzyılla birlikte Osmanlı’da reformlar rüzgârı esmeye başlayınca, nota yazım sistemi de bundan payına düşeni almıştır. Yani, harf notası sistemi gündemden düşmüştür. Ardından 19. yüzyılın ilk yarısından itibaren Baba Hamparsum’un nota yazım sistemi yaygınlaşmıştır. Babası Harputlu Serkis olan Hamparsum, Limonciyan, Ermeni kilisesi henandesi olduğundan bu sistemi oluştururken aklında ilkin “şaragan” denilen eski kilise ilahilerini Yunan müziğinin etkisinden kurtarma yatmaktadır. Fakat III. Selim’in bir nota yazım sistemi bulunması yönündeki emri üzerine, o da çalışmalarını bu yöne çevrmek durumunda kalmıştır.
Bu sistem Ermeni alfabesinin Batı müzii nota yazımına benzetilmesiyle oluşturulmuştur. Soldan sağa doğru yazılıp okunmaktadır. Sistemde yedi adet, arıze seslerin düzeltilmesi için işaretler kullanılmıştır. Seslerin uzunluğunu belirten simgenin bir yenisi gelmedikçe sesler aynı uzunlukta çalınmaya devam edilir. Ezgileri, Batı müziğinde ölçüsüne göre bölüm bölüm ayıran çizgi yerine, iki nokta üstüste (:) işareti kullanılmıştır. Bitiş ise dörtgen oluşturacak şekilde dört noktanın birlikteliğiyle gösterilmiştir.
Osmanlı sarayında geleneksel sanat müziğinin derlenip toplanması için yukarıda özetini verdiğimiz dört sistem ardı ardına çıkarken, Osmanlı’nın mızıka ve ordusuna eşlik eden müzik kurumları da benzer “Batılılaşma” etkisine kısaca şöyle girmiştir.
İlk olarak, 1794 yılında Fransız subayların girişimleriyle Nizam-ı Cedit birliklerinin günlük eğitim ve yürüyüşlerinde kullanılmak üzere bir boru-trampet takımı kurulmuştur. İki yıl süreyle bu bandoyu Fransız Monsieur Manguel yönetir. Daha sonra 1828 yılından 1856 yılındaki ölümüne kadar İtalyan Giuseppe Donizetti mızıkaların genel eğitmenliğini yürütür. Donizetti’den sonra gelen C.Guatelli, öğrencilerini milli marşlar bestelemeye yöneltir. 1885 yılında flütçü Saffet Bey tarafından orkestra düzenlenir ve Viyana klasikleri sarayda çalınmaya başlar. Bu dönemde yine (1890) Zati Bey Avusturya’dan gelen bir koronun saraydakilerce beğenilmesi üzerine hemen bir koro oluşturur. Böylece 19. yüzyılın sonlarına doğru iyiden iyiye Batı müziği ve nota yazım sistemi Osmanlı sarayında kabul görür.
Porteli (notaların yazıldığı yer) geleneksel sanat müziği eserleri ilk kez notacı Hacı Emin Efendi’yle hayata geçer. 1920’lerin başlarında İstanbul Konservatuarı’nın yayınladığı “klasik” eserlerle, nota yazımındaki kurallar belirlenir.
