Osmanlı’da Ermeni Müzisyenler

19. yy. Osmanlı’da Dikran Çuhacıyan’ın yanı sıra Harutyun Sinanyan ve hanedanın ve Darülelhan’ın ve sarayın armoni, kontrpuan ve piyano hocalığını da yapan Edgar Manas gibi önemli Ermeni besteciler vardı. Hamparsum Limonciyan’ın notalamaya, Zilciyan ailesinin zilciliğe getirdiği katkılar da önemlidir. Kuşkusuz Osmanlı’nın son dönemlerindeki en önemli Ermeni bestecilerden biri Gomidas’tı.

Gomidas

1869’da Kütahya’da doğdu. 12 yaşında Eçmiadsin’e giderek Kevorkyan ruhban okulunda kilise eğitimi gördü ve kilisede müzik öğrenimine devam etti. Eğitiminin sonunda aynı okula müzik öğretmeni olarak atanır. Hampartsumyan nota sistemine uzmanlık derecesinde vakıf olan, Ermeni kilise ilahilerinin tümünü ezbere bilen, Ermeni dünyevi müziği konusunda geniş çalışmaları olan Gomidas, sürekli kendini yenilemeye devam eder. Daha sonra zengin bir hayırseverin desteğiyle Almanya’da Berlin konservatuarında eğitim alır.

Bu sırada kurulan Uluslararası Müzik Cemiyeti’ne dünyaca ünlü müzikologlar arasında tek öğrenci olarak kurucu üye sıfatıyla kabul edilir. Bu dönemde verdiği seminerler Ermeni müziğine çok ilgi çekmiş, hatta sesinin güzelliği de ilgi çekerek Berlin operası müdüründen solistlik teklifi bile almıştır. Osmanlı’da Ermenilerin yaşadığı çeşitli bölgelerden 3-4000 şarkı derlemiştir ancak bunlardan 100 tanesi basılabilmiştir. Berlin’deki eğitimi bitince Eçmiadsin’e döner ve makale yazma, konser-konferans verme, derleme ve düzenleme çalışmalarına buradaki Kilise’de koro yöneticisi olarak çalışarak devam eder. Bu coğrafyada ilk bilimsel müzik araştırmalarını gerçekleştirmiş kişi olarak kabul edilebilir.

Gomidas’ın eserlerinden ve derlemelerinden çok azı günümüze ulaşmıştır. Bunlardan biri de Hovhannes Tumanyan’ın şiiri üzerine bestelediği “Anuş” operasıdır.

Gomidas, yüzlerce yıldır unutulmuş olan Ermeni notasyonu “Khaz”ı çözmüş, ancak bu konudaki çalışmalarını da yayınlanmamış ve kaybolmuştur. Türk ve Ermeni müziklerinin yanı sıra Kürtçe müzikleri de incelemiştir. Ermeni Kilisesi’nin ana ayinini çok seslilendirmiş ve 7 varyasyonuyla hazırlamıştır ancak bu da kaybolmuştur.
1910 yılında Gomidas İstanbul’a gider. İstanbul’daki Ermeni topluluğunun yanı sıra aydın çevrelerinde de sevilip sayılmıştır. Çeşitli konserler düzenlemiş, koro yönetmiş, besteler yapıp seslendirmiştir. Dönemin içişleri bakanı Talat ve savaş bakanı Enver Paşa’lar da Gomidas’ın bir konserini izleyip beğenmişlerdi. Sonradan son halife olacak olan ve güzel sanatlara yakınlığıyla bilinen şehzade Abdülmecid de Gomidas’ı dinlemiş ve hayran olmuştu. Prof. Kurt Sachs ve Debussy gibi Avrupalı müzikçiler de Gomidas için övgü dolu sözler söylemişti. 1915 yılındaki sürgünden geri dönebilmiş olsa da 1935 yılındaki ölümüne dek eski sağlığına kavuşamamıştır.

Avrupa’lı Müzisyenler ve Osmanlı

Osmanlı’ya davet edilen en önemli müzisyen Macar besteci ve piyanist Franz Liszt’tir. Abdülmecid’in padişahlığı döneminde, 1847 Haziran’ında gelmiş ve müzik dükkanı sahibi “levanten” Alexandre Comendinger’in Beyoğlu’ndaki evinde misafir kalmıştır. Sarayda, Avusturya Sefareti’nde ve Fransız Sefiri’nin evinde konserler vermiştir. Abdülmecid’in huzurundaki konserini Dolmabahçe Sarayı’nın yanındaki Beşiktaş Sarayı’nda vermiştir. Donizetti’nin “Marş-ı Sultani”sinde yer alan ezgiyle uzunca bir fantezi yaparak Saray’dan bir nişan istemiştir ve 4. derece Mecidi Nişanı ve 125 altın değerinde mücevherli bir kutu verilmiştir. O dönemde Osmanlı’da müzisyenlere yüksek nişanlar vermek adet olmadığı için Liszt’in Avrupa saraylarında aldığı daha üst dereceli nişanlar arasında bu daha düşük kalmıştır. Donizetti’nin Mecidiye Marşı üzerine bestelediği Parafraz’ı bu konserlerinde çaldığı tahmin edilmektedir.

1848 yılında ünlü kemancı Vieuxtemps da İstanbul’a gelmiş ve sarayda padişahın huzurunda konser vermiştir. Ona da dördüncü dereceden bir nişan verilmiştir.
O dönem dünyanın büyük şeflerinden biri olan Angelo Mariani, 1849-52 yıllarında konuk şef olarak Muzıka-i Humayun’u idare etmiştir.
1856-57 yıllarında İstanbul’a gelen Luigi Arditi, Naum Tiyatros’unda bazı opera temsilleri yönetmiştir.
Rossini, Johann Strauss, Eduard Strauss, Henri Herz, Alfred Gungl ve Saint-Saens gibi önemli besteciler padişahlara eserlerini ithaf etmişlerdir.

Osmanlı Müzik Nota ve Notalama Sistemi

“19. yy.a kadar geleneksel Türk müzik tarihinde yer alan müzik yazıları (notasyon) özgün buluşlardır: Ebced yazıları başta olmak üzere Ali Ufki yazısı, Kantemiroğlu yazısı gibi müzik yazıları genellikle belli kişilerin el yazması yapıtlarında kullanılmış, ancak dönemlerinin bestecileri, seslendiricileri vb. arasında yaygınlaşamamıştır. (…)”
18. yy. ortalarında Ali Ufki Bey “Mecmua-i Saz ü Söz”ünde ilk kes batı notasyonunu (solmizasyon) kullanmış, ancak Arel-Ezgi sistemi gibi o da 20. yy.a kadar yerleşememiştir. Çeşitli sistemler arasında en çok kullanılanı Hamparsum notasyonu olmuştur.
“Yüzyıllar boyunca Ermeni müzisyenler “Khaz” adıyla anılan eski Ermeni nota sistemini kullandılar. Ne yazık ki günümüze ulaşamayan bu notalama sisteminin sözcüklerin üzerine yazılan 100’den çok işaretten oluştuğu biliniyor.

1768-1839 yılları arasında yaşayan kilise baş mugannisi “Baba” Hampartsum Limonciyan, Khaz sanatının unutulmasından sonra kulaktan-kulağa öğretilen ilahilerin değişikliğe uğramasını önleyebilmek amacıyla, eski “işaretlerden” yedi tanesini seçip Avrupa nota sistemine uyarlar ve porte olmadan kullanılabilecek bir nota sistemi yaratır. Daha sonra kendi adıyla “Limonciyan” veya “Hampartsumyan” olarak anılacak olan bu sistem hızla yayılarak hem kiliselerde hem de dünyevi müzik alanında kullanılmaya başlanır. Bu nota sisteminin yaygınlaşmasıyla birlikte, o zamana kadar sözlü olarak devredilen sayısız Osmanlı müzik eseri de notaya alınarak muhakkak bir kayıptan kurtarılmıştır. Arşivlerde korunarak günümüze ulaşan hemen bütün müzik eserleri, Hampartsumyan notalarıyla kaydedilmiştir.”

Kaynaklar

• ÖNDİN, Nilüfer, 2003, Cumhuriyet’in Kültür Politikası ve Sanat, İnsancıl Yayınları, İstanbul
• YENER, Faruk, 1992, 100 OPERA, 3. Baskı, Bateş Yayınları, İstanbul
• YENER, Faruk, 1990, Şu Eşsiz Müzik Sanatı, Cem Yayınevi, İstanbul
• REFİĞ, Gülper, 2012, Özsoy Operası Bir Perdelik Efsane, Atatürk ve Adnan Saygun, Boyut Yayıncılık, İstanbul
• REFİĞ, Gülper, yayınlanmamış Türk Müziği notları
• SAY, Ahmet, 2006, Müzik Tarihi, 6. Baskı, Müzik Ansiklopedisi Yayınları, Ankara
• NALCI, Tamar, 2010, Gomidas Bu Toprağın Sesi, Doğumunun 140. Ve Ölümünün 75. Yılında, Avrupa Kültür Başkenti kapsamında yayınlanmış kitapçık, İstanbul
• KOSAL, Vedat, 2001, Osmanlı’da Klasik Batı Müziği, EKO Basım Yayıncılık ve Organizasyon Ltd. Şirketi, İstanbulr