II. Mahmud’un Mevlevîliğe İlgisi ve Halet Efendi
Osmanlı Devletinin 19. Yüzyıldaki en etkili Padişahı II. Mahmud’un(1223-1255/1808-1839), selefi III.Seim gibi Mevleviliğe karşı büyük bir ilgisi vardı.
III.Selim bir çok özelliği ile birlikte Mevlevîlik ile ilgili yaklaşımını da II. Mahmud‟a miras olarak bırakmıştır. Bektaşîliğin Yeniçeri askerleriyle birlikte devlet nezdinde itibar kaybetmesi, Mevlevîliğin bu dönemde yıldızının daha fazla parlamasına neden olmuştur. Sultan’ın ilk devrinde meşhur Halet Efendi devletin tek sözü geçer adamı olduğu gibi Mevlevîliğin de tek temsilcisi gibi olması dönemin önemli gelişmelerindendir.
Halet efendinin durumu Mevlevîlik-Devlet iç içeliğinin tipik bir örneğidir. Kırımlı Kadı Hüseyin’in oğlu olan ve gençliğinde Reisü’l Küttab mühürdarının yamaklığında, Yenişehir naibinin kethüdâlığında ve bazı kitâbet işlerinde bulunan, bir aralık Paris’e Osmanlı sefiri olarak giden, Divân-ı Hümâyun beylikçisi, sonra Rikâb-ı Hümâyun reisi olup bir yıl kadar da Kütahya’da sürgün hayatı geçirerek nihayet Tevkiy-i Divânî-i Hümâyun mevkiini kazanan Halet Efendi, Osmanlı Devleti’nin karma karışık olduğu bu devirde bilhassa Yeniçeri Ocağına dayanmış ve Padişah’ın üzerindeki nüfûzunu, zekasıyla idâme edebilmek için düşmanlarını bertaraf etmeye uğraşmıştır.
Kudretinden korktuğu Tepedenli Ali Paşa’yı 1238/1822 yılında idam ettirmesi belki biraz gecikecek olan Mora ayaklanmasını alevlendirmiştir. Gâyr-ı müslimler üzerinde baskı uygulayan Halet Efendi’nin düşmanlarını yıldırmak için adam öldürmekten çekinmediği ifade edilmektedir.1 Sultan Mahmud’un Yeniçeri ocağını kapatmasına mani olmaya çalışan Halet Efendi, nihayet gözden düşmüş ve Konya’ya sürgün edilmiş2 ardından da boynu vurulmuştur.
Gövdesi Mevlânâ türbesinin ön tarafındaki avluya gömülürken başı da Kulekapısı Mevlevîhânesinde, kendisine hazırlattığı mezara defnedilmiştir.3 Halet Efendi’nin kötü akibeti, Mevlevîleri tutmasına rağmen bu tarîkat aleyhine bir icraate sebep olmamıştır.4 Siyasî hayatını Yeniçeri ocağına yaslanarak sürdürdüğü söylenen ve kendisine türlü entrikalar isnad edilen Sadrazam Halet Efendi, “Vak’a-i Hayriye”de Yeniçerilerle işbirliği içinde bulunduğu gerekçesiyle azl ve nefiy edildiğinde, nefyinin Konya’ya tahvilini istemiş ve böylece can emniyetinin Konya Mevlânâ dergâhında daha güvenli olacağını düşünmüştü. Mevlevîliğe duyduğu muhabbeti ile meşhur olan bu zat hakkında sadrazamlığında, makam kapısının iki tarafında Mevlevî dervişlerine nöbet tutturduğu için, Mevlevî meşâyihi tarafından hakkında “Dervişleri evliyâ kapısından, ağniya kapısına alıştırdı” şeklinde ağır tenkit ve tarizlerin yapıldığı bilinmektedir.
Şeyh Galib’e intisab etmiş bir Mevlevî olan Halet Efendi, Sultan Selim’in Mevlevîliğe meylini ve Şeyh Galib’e hayranlığını bildiği için, zeki ve muhteris bir devlet adamı olarak Mevlevîlere yakın durulması gerektiğini düşünmüş olabilir. Bununla beraber elinde güç bulunduğu sürece Mevlevîleri koruyup kollamış, Mevlevîler de ihtirasine rağmen onu sevip saymışlardır. Halet Efendi’nin Mevlevîliğe olan katkı ve hizmetleri Mevlevî kaynaklarında zikredilmektedir. Meselâ, Halet Efendi, Sultan II. Mahmud zamanında 1230/1815-16 tarihlerinde Yenikapı mevlevîhânesinin tamirinde büyük bir rol oynamış, devlet tarafından 33.475 kuruş sarfedilerek yapılan bu tamire başlanırken eski binadan çıkarılan ve bir ipe bağlanan taşı, ipin bir ucunda tutarak şehreminiyle beraber yerine koymuş, şeyh tarafından dua edilip fatiha verilmiş, gülbank çekilmiş, bu suretle temel atma merasimi yapılmıştır. Halet Efendi Galata mevlevîhânesinin tamirine delalet etmiş,
1235/1820 yılında Ankaravî İsmail Rüsuhî’nin ahşap kabrini kargir ve cephesini som mermer olarak yeniden yaptırmış, tekkenin caddeye nazır kısmında bir sebil, bir çeşme, üstüne de bir kütüphane yaptırdığı gibi yine caddeye nazır kısmındaki kahvehâneyi satın alıp yıktırarak oraya kendisi için bir lahit hazırlatmıştı. Konya dergâhının Yeşil Kubbe tamirinde de Halet Efendi’nin büyük himmet ve gayreti görülmüştür Tabii bütün bu icraat arasında Mevlevîlere ve Mevlevîhânelere nezirler, niyazlar da vermekteydi.
Aynı zamanda Efendi’nin nüfuzu Mevlevîliği ilgi çekici bir tarikat haline getirmişti. Bu bakımdan Mevlevîlerin Halet Efendi’yi sevmeleri normal karşılanmaktadır.
Ancak Mevlânâ’ya ve Mevlevîliğe bu derece bağlı olan bir zatın, kan dökmekten çekinmemesine, düşmanlarını hiç affetmemesine, “dünyayı ateşe verecek kadar egoist bir karakter”e sahip olmasına bir mana vermek zor görünmektedir.
İZZET MOLLA; MEVLEVI ŞEYHI
İzzet Molla Aslen Konyalı bir aileden olan İzzet Molla 1200/1785’de İstanbul’da dünyaya geldi. Hançerli Bey adındaki bir zatın İzzet Molla’yı Halet Efendi’ye takdim etmesi üzerine, Halet ona bir ev vererek maişetini temin etmiş, bu sayede de Molla Sultan II. Mahmud’un huzuruna girmiştir.
1236/1820’de Galata kadılığına getirilen İzzet Molla, Halet Efendi’nin nüfûzunu kaybetmesinden sonra sürgünlere maruz kalmıştır. Nitekim Mevlevîliğe intisabı bulunan ve devrin tanınmış şâiri olarak bilinen Keçecizâde İzzet Molla herkes idam edilen Halet Efendi aleyhinde konuşurken o lehinde bir beyit yazmış ve bu yüzden Keşan’a sürülmüştür.
3 Daha sonra İstanbul’a tekrar dönen İzzet Molla 1245/1830 tarihinde Sivas’a sürgün edilmiş ve bir müddet sonra orada vefat etmiştir. Kemiklerinin kalıntısı 1335/1917 tarihinde İstanbul’a getirilerek Mustafa Bey Mescidi avlusunda defnedilmiştir. İzzet Molla’nın Abdülbaki Dede Efendiye intisabı vardı.
4 Molla’nın Mevlânâ Celâleddin hakkındaki aşağıdaki beyitleri Mevlevîliği hakkında bize fikir vermektedir:
Kimde var ise aşktan maye
Eylesun intisab Molla’ya
Kime ayine tutsa Mevlana
Tut-i aşk eder ani guya.
Halet Efendi’nin Galata Mevlevîhânesindeki mezar taşına İzze Molla’nın aşağıdaki beyiti hakkedilmiştir: Gitti o kan-ı himmet, tarih yazdı İzzet Halet Said Efendi pirana hem-dem olsun.
1 İzzet Molla, Sultan II. Mahmud’un tahta çıkışını şöyle tarihlendirmiştir: “Mahmud Han’a Mevla mülki ede mübarek.”
2 Sultan III.Selim’in şehadeti ile ilgili İzzet Molla’nın tarihi ise şöyledir:
Sahib-i serir sabık azm eyledi şehida
Olmuş idi mukaddem hal’ine hilmi bais.
Tarih-i irtihalini aşk ile yazdı İzzet Oldi revan canane Sultan Selim-i Salis-sene 1223
